اخبار جعلي و اطلاعات نادرست در سال 2019؛ گمانه‌زني‌ها از چه حكايت مي‌كند

اين يادداشت در روزنامه اعتماد به تاريخ 9 ارديبهشت 98 چاپ شد

• در نوامبر سال 2018 روزنامه نیویورک‌تایمز طي توليد مستندي سه‌قسمتی مدعي شد اخبارجعلي مولود دو دهه پاياني قرن بيستم و برگرفته از واژه‌ای روسي بانام активные мероприятия -به معنی اثربخشی فعال که‌موج آفريني را در جامعه سبب شود- است كه آن‌هم از هزارتوي اداره اطلاعات و امنیت شوروی سابق برآمده. اين روايت نيويورك‌تايمز در نوع خود تكمله‌اي است بر يادداشت گال بکرمن ستون نویس روزنامه مذكور با عنوان 70 سال اخبار جعلی كه در آن عملكرد رسانه‌های روسی را در دوران شوروی سابق سوژه خبری قرار داد. ضمن تأمل در ادعاي مذكور به نظر می‌رسد چه آناني كه دعوي روزنامه مزبور را بر‌مي‌تابند و چه ديگراني كه به سابقه متقدم و ديرپاي اخبار جعلي مؤمن‌اند؛ در يك موضوع اتفاق‌نظر دارند و آن این‌که در دوران پسا اطلاعات و ارتباطات پيچيده شدن روابط انساني، پيشرفت فناوري و كثرت رسانه‌ها موجبات فزوني اهميت و اثرگذاري اخبار جعلي را بیش‌ازپیش مهيا و امکان رشد سرطان گونِ‌ آن را بر بستر فضاي برخط تسريع نموده است. توأمان شدن اين پيشينه ذهني با انتخاب واژه اطلاعات نادرست در مقام واژه برگزيده سال 2018 لهيب تشويشِ خاطر دغدغه‌مندان حوزه اخبار جعلي را برافروخته‌تر نمود به حدي كه برخي را وا‌داشت تا نسبت به چشم‌انداز اين اخبار در سال 2019 گمانه‌زنی نمايند كه در ادامه به‌طور گذرا به‌برخي از آنان اشاره مي‌شود. لازم به‌تصریح است كه برخي نظرات مطروحه، معطوف به اخبار جعلی است و برخي به اطلاعات نادرست (و به فراخور ناظر به يكي از دو معناي آن)؛ كه به گمان نگارنده عمده سبب اين امر وجود قرائت‌هاي گوناگون از واژگان اخبار جعلي و اطلاعات نادرست است كه به‌موجب برخي قرابت‌هاي معنايي گاه معادل فرض می‌شوند.

• 

  روبينا مدان فيليون مدير بخش ارتباط با مخاطب در سازمان رسانه‌ای Intercept معتقد است تقارن ناميمون اوج‌گیری اقتدارگرايان پوپوليست با افزايش توليدات رسانه‌اي مبتني بر ديپ فيك، پيامدهايي دهشتناك به دنبال دارد چراكه افكار عمومي ديگر نمی‌تواند آنچه را كه می‌بیند و می‌شنود، به قطع و يقين باور كند و از سوي ديگر حاكمان و رهبران سياسي نيز پوشش منفي عملكرد خود را كه مبتني بر شواهد است، به بهانه ديپ فيك به سهولت از بن كتمان می‌کنند و ‌چنین است كه واقعيت، اعتبار و روايي خود را در مسلخ اين فناوري، ذبح‌شده می‌بيند. فيليون معتقد است الگوریتم‌هایی برای کمک به تشخیص ديپ فيك‌ها وجود دارد كه نیک‌بختانِ پژوهشگران به‌واسطه آن‌ها راه‌هایی برای تشخيص فیلم‌ها، عكس‌ها و اصوات جعلي یافته‌اند. اظهار اميدواري وي به راه‌كارهايي مانند آنچه روزنامه‌ وال‌استریت ژورنال براي آموزش خبرنگاران خود در نظر گرفته، اشاره دارد كه فنوني چون استفاده از گوگل ايميجز و تين آي را براي راستي آزمايي عكس همچنين بهره‌مندی از نرم‌افزارهای ويرايش ويدئويي براي مشاهده فريم به فريم فیلم‌ها را جهت بررسي و تشخيص دقيق چگونگي باز و بسته شدن چشم‌ها، حركات اطراف دهان و لب، فراز و فرود و لحن صدا، نور و سايه و حركات طبيعي و غیرطبیعی اندام‌ها با تمسك به منطق فازي شامل مي‌شود. از اين اوصاف چنين برمی‌آید كه به‌رغم استمرار دغدغه‌های جدي پيرامون ديپ فيك‌ها بارقه‌هایي از اميد در سال 2019 جهت تشخيص آن‌ها به چشم مي‌آيد.

• آنچه كلر وردل مدير بخش استراتژي و تحقيق در سازمان First Draft را به‌طور عمیق نگران نموده، پيروي افراطي خانواده‌ها و دوستان از الگوي ارتباطي مبتني بر Meme هنگام به اشتراک‌ نهادن پيام در فضاهاي بسته مبادله مانند گروه‌ها در رسانه‌هايي چون فیس‌بوک، واتس اپ، اسنپ چت و اينستاگرام به‌ويژه بخش استوري آن است. مِيم، محتواي بصري منضم به نوشتار است كه باهدف بازنمايي يک پديده، موضوع يا معنايی مشخص به‌سرعت در سطحي وسيع بازنشر مي‌شود. به‌بیان‌دیگر روشي براي انتقال ايده، نماد يا رسوم تقليدپذير جهت القا مضمون به گروه هدف محسوب مي‌شود. گرچه وردل اذعان ‌دارد براي تبيين هر چه بيشتر اين مهم نياز به پژوهش‌هایی بيش‌تر است تا دركي عمیق‌ از تأثیرات اين پیام‌های بصري سازي شدهِ در حال تبادل به دست آيد؛ در عين حال اظهار می‌دارد به همان نسبت كه مخاطب در سال 2019 زماني فزون‌تر را به حضور در فضاي برخط و گروه‌ها مذكور، كه اعضاي خانواده و نزدیک‌ترین دوستان در آن هستند، اختصاص می‌دهد؛ بيشتر از پیام‌های احساسيِ تصویر محور تأثیر می‌پذیرد. با توجه به وضعيت حاكم بر فضاي برخط كه به‌واسطه اطلاعات نادرست و اخبار جعلي بسيار ناامن شده، اين متخصص برجسته حوزه رسانه‌های اجتماعي ضمن تأکید بر صعوبت فراوان خبرنگاری در دوران حاكميت Disinformation بر سپهر ارتباطي كه روزنامه‌نگاران را در صيانت از محتواي توليدي و صنعت خبري را در پاسخ به ساده‌ترین پرسش‌ها با چالش‌های جدي مواجه نموده است؛ پنج راهكار در قالب يك راهنماي عمل براي سال 2019 به اصحاب رسانه ارائه مي‌كند:

1. فراهم نمودن امكانِ آموزش فن‌ها و روش‌هاي مبارزه با اطلاعات نادرست به نيروهاي شاغل در تحريريه‌ها
2. مسئوليت‌پذيري و تعهد در قبال عدم بازنشر اطلاعات نادرست
3. درك مفهوم مخاطب شبكه‌وند
4. ارائه توضيح جهت تفهيم موضوع به مخاطب با آگاهي از بیش‌ازپیش اهميت يافتن تيترهاي اصلي و فرعي
5. تأکید بر تهيه هر چه بيشتر گزارش‌های دقيق جهت جلوگيري از مشروعیت‌یابیِ اطلاعات نادرست

• لازم است به ياد بسپاريم كه Misinformation تابع مرز جغرافيايي و به‌طور صرف مشكل آمريكا و غرب نيست. پيتر كانليف جونز بنیان‌گذار سازمان آفریقا چک در تعاقب اظهار اين جمله و تأکید بر فرامرزی بودن موضوع اطلاعات نادرست، ضمن محور قرار دادن مسائل كشورهاي جنوب می‌گوید كه جهان در سال 2019 شاهد دو انتخابات مهم در دو كشور بسيار مهمِ نيجريه و آفريقاي جنوبي است كه تاكنون كمتر به آن‌ها پرداخته‌شده است. او معتقد است پس از نقش تعیین‌کننده اطلاعات نادرست در روند انتخابات ریاست جمهوری برزیل كه به پیروزی ژائیر بولسونارو منجر شد، اين بار مركز ثقل اطلاعات نادرست و پيامدهاي مخرب آن از آمريكاي جنوبي به آفريقا منتقل می‌شود. بنیان‌گذار سازمان آفریقاچک در بخشي ديگر از گفته‌هاي خود بر اين نکته تأکید می‌کند ‌که در جوامع دچار پيچيدگي اجتماعي كه گويي بر بشكه باروت نشسته‌اند و در آستانه انفجار؛ چه اطلاعات غیر موثق بدون لحاظ کردن تعمد در گمراه‌سازی (Misinformation) و چه کژ آگاه‌سازی‌هاي عامدانه و هدفمند با خاستگاه حاکمیتی (Disinformation)، ظرفيتي بالقوه براي بروز اختلاف اجتماعي و ظهور خشونت محسوب شده، پيوندي عميق با يكديگر دارند؛ تا جايي كه به‌کارگیری فنوني چون انتشار گزارش‌های مبتني بر شواهد و واقعیت‌ها جهت راستي آزمايي و صحت سنجي اخبار كه چندي است در كشورهاي توسعه يافته رواج دارد، بازدارنده تنش‌ها و درگیری‌های اجتماعي مبتني بر اطلاعات نادرست نيست.
• ان ژیائومینا كارشناس فناوري و از مديران سازمان مردم‌نهاد Meedan سال 2019 را سال مرگِ مرگ حقيقت ‌دانسته معتقد است آنچه مرگ حقيقت پنداشته می‌شود، به‌واقع مرگ وفاق اجتماعي است. اين سخن اشاره‌ای است نقادانه به ديدگاه ميچيكو كاكوتاني برنده آمريكايي جايزه پوليتزر كه در كتابي بانام مرگ حقيقت شرح آن به‌تفصیل آمده است. ژيائومينا، سال ميلادي جاري را به‌واسطه مرگ آئين وفاق، سالِ گذاري پردامنه به جهاني سراسر اختلاف می‌داند كه به‌واسطه رسانه‌های برخط، راديو و تلويزيون بروز و در انواع رسانه‌ها ظهور مي‌يابد. او معتقد است در زمانه‌اي این‌چنین، Misinformation به‌شدت گسترش‌یافته بر فرايندهاي ارتباطي اثراتي مخرب برجاي می‌نهند؛ چراكه مخاطبان به‌طور فزاينده محتواهایی را در رسانه‌ها به‌ویژه از نوع ديجيتال آن دنبال كرده و به آن دسترسي می‌یابند که دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی حاكم را تقویت مي‌کند. حاصل اين رويكرد، جهان‌بینی متصلبِ مبتني بر اطلاعات نادرست است كه چون خشت اول آن بر پايه اطلاعاتي این‌چنین نهاده شده؛ ايجاد تغيير در آن بی‌نهایت دشوار است.

*اين گزارش ترجمه‌اي است آزاد از بخشي از مقاله‌اي با عنوان زير نوشته Laura Hazard Owen كه به تاريخ 4 ژوئن 2019 منتشر شد:   

 2019: A year when fake news gets intimate and everyone disagrees on everything